[ Pobierz całość w formacie PDF ]

się przywrócić upadłej ojczyznie dawne znaczenie, stanowiło bowiem klucz
do uniwersalnego panowania. A wrota do niej staÅ‚y przecież nad WisÅ‚Ä….
18
J.C. Herold, The Age of Napoleon, New York 2002, s. 301 302; E.V. Tarle, Napoleon s
invasion of Russia 1812, New York 1971, s. 55.
19
Na ten temat niewiele dotÄ…d pisano. Zob. M. DeszczyÅ„ska, Wyobrażenie przedmurza
w piÅ›miennictwie schyÅ‚ku polskiego oÅ›wiecenia,  PrzeglÄ…d Historyczny , 92 (2001), 3,
s. 285 300.
70
AGNIESZKA ROKITA
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana PawÅ‚a II
PojÄ™cie i znaczenie Kresów Wschodnich
w XIX wieku
resy Wschodnie, peÅ‚ne tajemnic i piÄ™knych krajobrazów, od zawsze fascy-
Knowały Polaków. Jak zauważył Ryszard Kiersnowski, są pojęciem niejed-
noznacznym, zmiennym w czasie i mobilnym w przestrzeni1. Przytoczone zdanie
odzwierciedla dziewiętnastowieczne poglądy, kiedy kształtowało się pojęcie
Kresów w kolejnych próbach zdefiniowania go zarówno w aspekcie geogra-
ficznym, jak i kulturowym. JednoczeÅ›nie w Kresach zaczÄ™to dostrzegać silny
pierwiastek ostoi polskoÅ›ci, a także obszar o znaczeniu politycznym.
Jako pierwszy sÅ‚owa Kresy użyÅ‚ w swojej twórczoÅ›ci Wincenty Pol
w wydanym w 1854 r. rapsodzie rycerskim Mohort. OkreÅ›liÅ‚ tym mianem
żyjÄ…ce wÅ‚asnym rytmem pogranicze wschodnie. W. Pol sÅ‚awiÅ‚ wiÄ™c Kresy nie
jako obszar, lecz jako ujawniajÄ…cÄ… siÄ™ w charakterach, stylu życia i postawie
kresowość2. Do spopularyzowania terminu Kresy przyczyniÅ‚ siÄ™ także Jan
Zachariasiewicz wydajÄ…c w 1860 r. książkÄ™ Na kresach3.
ByÅ‚o to zupeÅ‚nie inne rozumienie tego pojÄ™cia niż w jÄ™zyku staro-
polskim XVII i XVIII w., w którym nazwa Kresy oznaczaÅ‚a liniÄ™ stanic
wojskowych na poÅ‚udniowo-wschodnim pograniczu Ukrainy. Tak też
wytÅ‚umaczyÅ‚ to pojÄ™cie Samuel Orgelbrand, piszÄ…c w wydawanej od 1859 r.
1
R. Kiersnowski, Kresy przez maÅ‚e i wielkie  K , [w:] Kresy  pojÄ™cie i rzeczywistość,
red. K. Handke, Warszawa 1997, s. 110.
2
J. Kolbuszewski, Kresy jako kategoria aksjologiczna,  PrzeglÄ…d Powszechny , 11 (1987),
s. 183; W. Pol byÅ‚ pochodzenia niemieckiego, ale wychowywany przez matkÄ™ w polskim
Å›rodowisku staÅ‚ siÄ™ jednym z najbardziej patriotycznych poetów o poglÄ…dach konserwa-
tywnych i antychÅ‚opskich, którzy pisali w XIX w. T. Chrzanowski, Przeobrażenia literatury
ziemiaÅ„skiej, [w:] Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udziaÅ‚ w Å¼yciu narodu, red. T. Chrza-
nowski, Kraków 1995, s. 179 212.
3
T. Chrzanowski, Kresy, czyli obszary tÄ™sknot, Kraków 2001, s. 6.
71
Agnieszka Rokita
encyklopedii, że pogranicza Polski od Tatarów i WoÅ‚oszczyzny, a pózniej i Koza-
czyzny, strzegÅ‚y nieliczne chorÄ…gwie w dÅ‚ugiej linii rozciÄ…gniÄ™te od Dniepru do Dnie-
stru. Linie te nazywano kresami4. Rzecz uszczegółowiÅ‚ jeszcze Zygmunt Gloger
w Encyklopedii staropolskiej (1900-1903): Kresami zwano stanowiska wojskowe,
czyli wojskowe stójki i poczty rozstawione na pobereżach Podola i Ukrainy, jako
straże graniczne od napadu Tatarów i hajdamaków, a zarazem do przesyÅ‚ania listów
i znaków alarmu sÅ‚użące. Ponieważ sÅ‚użbÄ™ takÄ… odbywano kolejno, na zmianÄ™, czyli
jak komu wypadaÅ‚a kreska, kresa, wiÄ™c i nazwa stÄ…d poszÅ‚a. [& ] SÅ‚użbÄ™ kolejnÄ…
na stójce u wójta zwano «kresowÄ…» i znad WisÅ‚y wziÄ™to nazwÄ™ na RuÅ›. Ponieważ
linia czatowni pogranicznych, ciÄ…gnÄ…ca siÄ™ przez stepy od Dniepru do Dniestru, byÅ‚a
Å‚aÅ„cuchem takich stójek wojskowych, wiÄ™c w mowie potocznej przyplÄ…tano czasem
do nazwy kresów znaczenie granicy Rzplitej od Zaporoża, Tatarów, WoÅ‚oszczyzn5.
Zatem Kresy początkowo oznaczały tylko przygraniczny pas ufortyfi-
kowaÅ„, a dopiero z czasem staÅ‚y siÄ™ nazwÄ… geograficznÄ…. Poza tym, dawniej
 kresami okreÅ›lano wszelkie ziemie przygraniczne, w szczególnoÅ›ci zaÅ› te,
które oddzielaÅ‚y sÄ…siednie paÅ„stwa6. Również Samuel Linde w swoim SÅ‚ow-
niku języka polskiego (1807-1814) objaśnił słowo KRES, KRYS, tłumacząc
to hasÅ‚o w kontekÅ›cie celu, kredytu, granicy życia, a w znaczeniu teryto-
rialnym przytoczyÅ‚ cytat, iż Królestwa pewny swój kres majÄ…7. Wraz z upÅ‚ywem
lat zasiÄ™g terytorialny i pojÄ™ciowy tego sÅ‚owa ulegaÅ‚ zmianie i pojawiaÅ‚y siÄ™
jego nowe definicje.
Z punktu widzenia geograficznego granice Kresów nie zostaÅ‚y
nigdy precyzyjnie wytyczone. Zazwyczaj przyjmowano, że jest to teren
na wschód od zwartego etnicznie obszaru polskiego. Niektórzy uważali,
iż sÄ… to ziemie poÅ‚ożone miÄ™dzy Królestwem Kongresowym, a grani-
cami Rzeczpospolitej z 1772 r. Do Kresów zaliczano niekiedy SmoleÅ„sz-
czyznÄ™ oraz Kijów, leżące na terenach utraconych przez RzeczpospolitÄ…
jeszcze w XVII wieku, a także Podlasie i CheÅ‚mszczyznÄ™. IstniaÅ‚y też różne
opinie co do przynależnoÅ›ci BiaÅ‚ostocczyzny lub GrodzieÅ„szczyzny, nie
mówiÄ…c już o bardziej peryferyjnie poÅ‚ożonej Å‚otewskiej Aatgalii, %7Å‚mudzi,
czy ukraińsko-rumuńskiej Bukowinie8. Aleksy Miller pisał: Stopniowo
pojęcie Kresów zaczęło obejmować praktycznie wszystkie ziemie zajęte przez Impe-
rium Rosyjskie po rozbiorach Rzeczpospolitej pod koniec XVIII wieku, to znaczy
4
S. Orgelbranda encyklopedja powszechna, t. 16, Warszawa 1864, s. 51.
5
Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1985, s. 98 99; por. J. Kolbuszewski,
Kresy jako kategoria& , s. 179.
6
T. Chrzanowski, Kresy& , s. 6.
7
S. Linde, SÅ‚ownik jÄ™zyka polskiego, t. 2, Warszawa 1855, s. 490; por. SÅ‚ownik jÄ™zyka
polskiego, red. J. KarÅ‚owicz, A. KryÅ„ski, W. Niedzwiedzki, t. 2, [Warszawa 1900], s. 543.
8
P. Eberhardt, Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998,
s. 19.
72
PojÄ™cie i znaczenie Kresów Wschodnichw XIX wieku
współczesnÄ… LitwÄ™, BiaÅ‚oruÅ› i UkrainÄ™ PrawobrzeżnÄ…9. Dopiero w okresie [ Pobierz caÅ‚ość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • kajaszek.htw.pl
  • Szablon by Sliffka (© W niebie musi być chyba lepiej niż w obozie, bo nikt jeszcze stamtÄ…d nie uciekÅ‚)