[ Pobierz całość w formacie PDF ]się przywrócić upadłej ojczyznie dawne znaczenie, stanowiło bowiem klucz
do uniwersalnego panowania. A wrota do niej stały przecież nad Wisłą.
18
J.C. Herold, The Age of Napoleon, New York 2002, s. 301 302; E.V. Tarle, Napoleon s
invasion of Russia 1812, New York 1971, s. 55.
19
Na ten temat niewiele dotąd pisano. Zob. M. Deszczyńska, Wyobrażenie przedmurza
w piśmiennictwie schyłku polskiego oświecenia, Przegląd Historyczny , 92 (2001), 3,
s. 285 300.
70
AGNIESZKA ROKITA
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Pojęcie i znaczenie Kresów Wschodnich
w XIX wieku
resy Wschodnie, pełne tajemnic i pięknych krajobrazów, od zawsze fascy-
Knowały Polaków. Jak zauważył Ryszard Kiersnowski, są pojęciem niejed-
noznacznym, zmiennym w czasie i mobilnym w przestrzeni1. Przytoczone zdanie
odzwierciedla dziewiętnastowieczne poglądy, kiedy kształtowało się pojęcie
Kresów w kolejnych próbach zdefiniowania go zarówno w aspekcie geogra-
ficznym, jak i kulturowym. Jednocześnie w Kresach zaczęto dostrzegać silny
pierwiastek ostoi polskości, a także obszar o znaczeniu politycznym.
Jako pierwszy słowa Kresy użył w swojej twórczości Wincenty Pol
w wydanym w 1854 r. rapsodzie rycerskim Mohort. Określił tym mianem
żyjące własnym rytmem pogranicze wschodnie. W. Pol sławił więc Kresy nie
jako obszar, lecz jako ujawniającą się w charakterach, stylu życia i postawie
kresowość2. Do spopularyzowania terminu Kresy przyczynił się także Jan
Zachariasiewicz wydając w 1860 r. książkę Na kresach3.
Było to zupełnie inne rozumienie tego pojęcia niż w języku staro-
polskim XVII i XVIII w., w którym nazwa Kresy oznaczała linię stanic
wojskowych na południowo-wschodnim pograniczu Ukrainy. Tak też
wytłumaczył to pojęcie Samuel Orgelbrand, pisząc w wydawanej od 1859 r.
1
R. Kiersnowski, Kresy przez małe i wielkie K , [w:] Kresy pojęcie i rzeczywistość,
red. K. Handke, Warszawa 1997, s. 110.
2
J. Kolbuszewski, Kresy jako kategoria aksjologiczna, PrzeglÄ…d Powszechny , 11 (1987),
s. 183; W. Pol był pochodzenia niemieckiego, ale wychowywany przez matkę w polskim
środowisku stał się jednym z najbardziej patriotycznych poetów o poglądach konserwa-
tywnych i antychłopskich, którzy pisali w XIX w. T. Chrzanowski, Przeobrażenia literatury
ziemiańskiej, [w:] Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu, red. T. Chrza-
nowski, Kraków 1995, s. 179 212.
3
T. Chrzanowski, Kresy, czyli obszary tęsknot, Kraków 2001, s. 6.
71
Agnieszka Rokita
encyklopedii, że pogranicza Polski od Tatarów i Wołoszczyzny, a pózniej i Koza-
czyzny, strzegły nieliczne chorągwie w długiej linii rozciągnięte od Dniepru do Dnie-
stru. Linie te nazywano kresami4. Rzecz uszczegółowił jeszcze Zygmunt Gloger
w Encyklopedii staropolskiej (1900-1903): Kresami zwano stanowiska wojskowe,
czyli wojskowe stójki i poczty rozstawione na pobereżach Podola i Ukrainy, jako
straże graniczne od napadu Tatarów i hajdamaków, a zarazem do przesyłania listów
i znaków alarmu służące. Ponieważ służbę taką odbywano kolejno, na zmianę, czyli
jak komu wypadała kreska, kresa, więc i nazwa stąd poszła. [& ] Służbę kolejną
na stójce u wójta zwano «kresowÄ…» i znad WisÅ‚y wziÄ™to nazwÄ™ na RuÅ›. Ponieważ
linia czatowni pogranicznych, ciągnąca się przez stepy od Dniepru do Dniestru, była
łańcuchem takich stójek wojskowych, więc w mowie potocznej przyplątano czasem
do nazwy kresów znaczenie granicy Rzplitej od Zaporoża, Tatarów, Wołoszczyzn5.
Zatem Kresy początkowo oznaczały tylko przygraniczny pas ufortyfi-
kowań, a dopiero z czasem stały się nazwą geograficzną. Poza tym, dawniej
kresami określano wszelkie ziemie przygraniczne, w szczególności zaś te,
które oddzielały sąsiednie państwa6. Również Samuel Linde w swoim Słow-
niku języka polskiego (1807-1814) objaśnił słowo KRES, KRYS, tłumacząc
to hasło w kontekście celu, kredytu, granicy życia, a w znaczeniu teryto-
rialnym przytoczył cytat, iż Królestwa pewny swój kres mają7. Wraz z upływem
lat zasięg terytorialny i pojęciowy tego słowa ulegał zmianie i pojawiały się
jego nowe definicje.
Z punktu widzenia geograficznego granice Kresów nie zostały
nigdy precyzyjnie wytyczone. Zazwyczaj przyjmowano, że jest to teren
na wschód od zwartego etnicznie obszaru polskiego. Niektórzy uważali,
iż są to ziemie położone między Królestwem Kongresowym, a grani-
cami Rzeczpospolitej z 1772 r. Do Kresów zaliczano niekiedy Smoleńsz-
czyznę oraz Kijów, leżące na terenach utraconych przez Rzeczpospolitą
jeszcze w XVII wieku, a także Podlasie i Chełmszczyznę. Istniały też różne
opinie co do przynależności Białostocczyzny lub Grodzieńszczyzny, nie
mówiąc już o bardziej peryferyjnie położonej łotewskiej Aatgalii, %7łmudzi,
czy ukraińsko-rumuńskiej Bukowinie8. Aleksy Miller pisał: Stopniowo
pojęcie Kresów zaczęło obejmować praktycznie wszystkie ziemie zajęte przez Impe-
rium Rosyjskie po rozbiorach Rzeczpospolitej pod koniec XVIII wieku, to znaczy
4
S. Orgelbranda encyklopedja powszechna, t. 16, Warszawa 1864, s. 51.
5
Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1985, s. 98 99; por. J. Kolbuszewski,
Kresy jako kategoria& , s. 179.
6
T. Chrzanowski, Kresy& , s. 6.
7
S. Linde, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1855, s. 490; por. Słownik języka
polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedzwiedzki, t. 2, [Warszawa 1900], s. 543.
8
P. Eberhardt, Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998,
s. 19.
72
Pojęcie i znaczenie Kresów Wschodnichw XIX wieku
współczesną Litwę, Białoruś i Ukrainę Prawobrzeżną9. Dopiero w okresie
[ Pobierz całość w formacie PDF ]zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plkajaszek.htw.pl
